Klęska powstania 1863-1864 r. w społeczeństwie polskim na wiele lat pogrzebała ideę walki zbrojnej o niepodległość. Dopiero czterdzieści lat później, w zmienionych warunkach, podjął ją ruch robotniczy, reprezentowany głównie przez Polską Partię Socjalistyczną (PPS).
Po niepowodzeniu dzialań na terenie zaboru rosyjskiego prace działaczy niepodległościowych skupiły się na terenie Galicji. Tam, w ramach monarchii austro-węgierskiej, Polacy posiadali szeroką autonomię, dzięki czemu warunki do działania na niwie niepodległościowej były najkorzystniejsze...
W okresie I wojny światowej społeczeństwo polskie reprezentowało różne orientacje polityczne. Jedna z nich grupowała zwolenników poglądu, iż przyszłość Polski należało związać z państwami centralnymi tj. Austro-Węgrami i Niemcami...
Po powołaniu Polskiej Siły Zbrojnej (PSZ) zostali do niej przydzieleni jako doradcy w dziedzinie wyszkolenia oficerowie i podoficerowie niemieccy oraz oficerowie austriaccy. Na czele tej formacji stanął gen. płk. Hans von Beseler, niemiecki generał-gubernator warszawski...
Pod koniec sierpnia 1917 r. oddziały legionowe złożone z Galicjan zostały skoncentrowane w rejonie Przemyśla, gdzie pozostawały w dyspozycji austriackich władz wojskowych. Tam też w połowie września rozwiązano niepokorne formacje I i III Brygady...
Znaczna część Polaków mieszkających na terenie zaboru rosyjskiego pozostawała pod wpływem politycznym Narodowej Demokracji i opowiadała się za lojalnością wobec władz. Odżyły wśród nich idee panslawizmu i wrogości do wszystkiego, co kojarzyło się z Niemcami...
Po zniszczeniu trzech korpusów liczne grupy ich żołnierzy powróciły do kraju, częśc uniknęła niewoli. W różnych regionach Rosji (szczególnie na Ukrainie) w oparciu o tajne struktury POW przystąpiono do tworzenia nowych formacji polskich. Jako polityczna reprezentacja ruchu odnowiony został Naczelny Komitet Wojskowy na Wschodzie...
Z inicjatywy polskich środowisk akademickich oraz członków "Sokoła" i Związku Strzeleckiego z chwilą wybuchu wojny 1 sierpnia 1914 r. we Francji został utworzony Komitet Wolontariuszy Polskich, który organizował ochotników do służby wojskowej...
Najważniejszym czynnikiem rozwoju polskiego ruchu militarnego na terenie Ameryki była organizacja "Sokoła". W końcu 1912 r., pod wpływem wiadomości o formowaniu się w Galicji organizacji paramilitarnych, podjęto działania zmierzające do utworzenia Sokolich Drużyn Polowych, w których podjęto prace wojskowe. W każdym z okręgów "Sokoła" uruchomiono szkoły wojskowe. W 1913 r. zdołano wyszkolić w nich 430 instruktorów, a w 1914 r. zorganizowano dwumiesięczny kurs wyższy w Cambridge Springs
W sierpniu 1914 r. w Warszawie została powołana tajna Polska Organizacja Wojskowa (POW). Jej założycielami byli członkowie Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich, których wybuch wojny zaskoczył na terenie Królestwa Polskiego. Na czele organizacji stanął Karol Rybasiewicz, którego już w październiku zastąpił adiutant Piłsudskiego por. Tadeusz Żuliński. Celem POW było wywalczenie niepodległości drogą walki zbrojnej skierowanej przeciwko Rosji...
Po przybyciu do kraju zwolnionego przez Niemców Piłsudskiego, swoje uprawnienia (zarówno wojskowe, jak i cywilne) przekazała mu Rada Regencyjna, a podporządkował się jemu Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. 16 listopada Tymczasowy Naczelnik Państwa Józef Piłsudski notyfikował powstanie państwa polskiego m.in. rządom Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch, Japonii i Niemiec.
W okresie rozpadu monarchii austro-węgierskiej 19 października 1918 r. została utworzona Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, na czele której stanął ks. Józef Londzin. W nocy z 31 października na 1 listopada Polacy rozbroili garnizony austriackie i objęli władzę na terenach powiatów bialskiego, cieszyńskiego i frysztackiego. Rada proklamowała przyłączenie Księstwa Cieszyńskiego do Polski.
Następujący jesienią 1918 r. rozkład państwa austro-węgierskiego m.in. przyczynił się do aktywizacji społeczeństwa polskiego na terenie Galicji Wschodniej. Działacze Polskiej komisji Likwidacyjnej podjęli przygotowania do proklamowania własnej państwowości. Ogłoszenie tego aktu zaplanowano na dzień 1 listopada. Siłę zbrojna Polaków stanowiły zakonspirowane organizacje niepodległościowe, wśród nich POW, Polskie Kadry Wojskowe i skauting.
Pomimo klęski poniesionej w wojnie światowej Niemcy nie zamierzali opuścić ziem polskich (Wielkopolski, Pomorza, Śląska), stanowiących część Rzeszy. Tę sytuację mógł zmienić tylko czyn zbrojny Polaków. Przygotowania do akcji powstańczej podjęto w 1918 r. w kręgach młodzieży (m.in. "Sokoła" i skautingu) oraz istniejącej na tym terenie POW Zaboru Pruskiego. Gromadzono broń, organizowano szkolenie wojskowe członków...
Po przyjeździe do Poznania Ignacego Paderewskiego (26 grudnia 1918) odbyły się liczne manifestacje Polaków ku jego czci. W odpowiedzi Niemcy zaczęli w sposób prowokacyjny znieważanie flag polskich i alianckich. 27 grudnia rozpoczęły się spontaniczne starcia, które rychło przekształciły się w zorganizowane walki. W ciągu dwóch dni Polacy opanowali Poznań, zaś działania zbrojne ogarnęły teren całej Wielkopolski...
Powstanie wielkopolskie nie objęło Pomorza, choć i tam czyniono doń przygotowania. Naczelna Rada Ludowa uważała, że ze względu na stosunkowo dużą liczbę mieszkających tam Niemców akcja zbrojna nie miała szans powodzenia. Mimo to doszło do lokalnych wystąpień m.in. w Borach Tucholskich. Kierowała nimi Organizacja Wojskowa Pomorza. Miały one głównie charakter propagandowy.
W następstwie klęski Niemiec w wojnie światowej "czerwona" Rosja już 17 listopada 1918 r. podjęła działania zbrojne zmierzające do opanowania terytoriów utraconych od 1914 r. Przewidując taką ewentualność polscy ziemianie zorganizowali Komitet Obrony Kresów i przystąpili do tworzenia na bazie POW oddziałów samoobrony Litwy i Białorusi. Oddziały takie powstały m.in. w Mińsku Litewskim, Wilnie i Grodnie, ale także w wielu mniejszych miejscowościach.
Tereny, które w końcu XVIII w. wchodziły w skład Rzeczpospolitej, na początku XX w. zamieszkiwała ludność w dużym stopniu o odrębnej niż polska świadomości narodowej. Dotyczyło to m.in. Ukraińców, Białorusinów i Litwinów. U zarania niepodległości Polski zaistniały dwie koncepcje dotyczące polityki wschodniej. Pierwszą z nich stanowił program Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego...
Władze bolszewickie dążyły do wybuchu rewolucji również w innych państwach europejskich. Bolszewickie rewolucje miały otrzymać wsparcie oddziałów Armii Czerwonej. W końcu 1919 r. wkroczyły one na Łotwę i Estonię. W tej sytuacji delegacja łotewska zwróciła się do rządu polskiego o pomoc...
Po rozbiciu przez antybolszewickie wojska gen. Denikina (stojącego na gruncie Rosji w granicach z 1914 r., co wykluczało współpracę z Polakami) sił ukraińskich, w grudniu 1919 r. ataman Petlura schronił się w Polsce i w Chmielniku utworzył rząd, uznany przez władze Rzeczpospolitej...
4 lipca rozpoczęła się sowiecka ofensywa na Białorusi. Jej celem nie było tylko rozbicie Wojska Polskiego, ale przede wszystkim militarne wsparcie rewolucji w innych krajach Europy. W rozkazie nr 1423, podpisanym m.in. przez dowódcę Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego czytamy: Na Zachodzie decydują się losy rewolucji światowej. Przez trupa białej Polski prowadzi droga do zarzewia światowego pożaru. Na bagnetach zaniesiemy szczęście i pokój pracującej ludzkości. Na Zachód!
12 sierpnia rozpoczął się sowiecki atak na przedmoście Warszawy. Broniąca stolicy 1 Armia posiadała 39 000 żołnierzy w linii, wspieranych przez 259 dział, 39 czołgów, 450 karabinów maszynowych i kilkanaście samolotów. Oddziały przeciwnika liczyły tu 45 000-47 000 żołnierzy w linii, posiadających około 200 dział, około 700 karabinów maszynowych i kilka samochodów pancernych.
Marszałek Francji, Wielkiej Brytanii i Polski Ferdynand Foch, Francuski gen. Maxime Weygand, Angielski gen. Adrian Carton de Wiart, Włoski gen. Giovanni Romei-Longhena , Łotewski gen. Janis Balodis, Ukraiński przywódca główny ataman Semen Petlura, Gen. wojsk białoruskich Stanisław Bułak-Bałachowicz
Konflikt polsko-litewski był pochodną wojny z "czerwoną" Rosją. Już w lipcu 1919 r. dochodziło do sporadycznych starć zbrojnych. W końcu następnego miesiąca armia litewska zajęła Sejny, skąd po walkach z oddziałami POW oraz Wojska Polskiego jej jednostki zostały wyparte. Dla polityków litewskich Polska była większym wrogiem niż Rosja. Z tego też powodu doszło do zbliżenia między tymi państwami.
Postanowieniem traktatu wersalskiego o przynależności państwowej Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt. Ludność Śląska miała silne polskie poczucie narodowe - dużą rolę w jego kształtowaniu odegrała PPS. Na tym terenie istniało POW, kierowane przez Józefa Grzegorka. W kwietniu 1919 r. skupiała ona 14 000 ludzi, jednak słabo uzbrojonych.
Powstanie wybuchło spontanicznie 17 sierpnia, działania zbrojne miały głównie charakter partyzancki. Mimo tego powstańcy przejściowo opanowali np. miasto Tychy. Powstanie objęło teren powiatów: katowickiego, bytomskiego, zabrzańskiego, rybnickiego i tarnogórskiego. Przeważające siły niemieckie (70 000-80 000 żołnierzy) rychło uzyskały przewagę militarną....
W sierpniu 1920 r., w okresie podchodzenia wojsk sowieckich pod Warszawę, sytuacja na Górnym Śląsku stawała się coraz bardziej napięta. Bojówki niemieckie oraz policja bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) dopuszczały się aktów terrorystycznych, w tym także skrytobójczych mordów. W tej sytuacji Polski Komisariat Plebiscytowy wydał 18 sierpnia odezwę, wzywającą Polaków do samoobrony.
20 marca 1921 r. na obszarze Górnego Śląska odbył się plebiscyt. Nie odzwierciedlał on rzeczywistego stanu narodowościowego prowincji, gdyż prawo głosu otrzymały osoby urodzone lub stale mieszkające na obszarze plebiscytowym. Za przynależnością do Polski opowiedziało się 479 000 osób, zaś do Niemiec 707 000 (w tym około 191 000 przybyłych na głosowanie spoza obszaru plebiscytowego).
W walkach o wolność w latach 1918-1920 poległo 19 841 żołnierzy Wojska Polskiego, dalszych 27 214 zmarło z ran i chorób; rannych zostało 115 796 żołnierzy, zaś 54 069 zaginęło (większość z nich dostała się do niewoli sowieckiej, część z nich w niej zmarła, część wróciła do Polski).